ΑΡΧΑΙΑ  ΕΛΛΗΝΙΚΑ  ΑΠΟ  ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ  Γ'  ΤΑΞΗ

ΕΛΕΝΗ, ΕΥΡΙΠΙΔΗ

Προετοιμαστείτε  για  το  διαγώνισμα  μελετώντας  και  τις  παρακάτω  σημειώσεις:

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ  ΣΤΗΝ  ΕΛΕΝΗ  ΤΟΥ  ΕΥΡΙΠΙΔΗ

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ,    4^η  σκηνή

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ - ΔΟΜΗ :  4^ησκηνή:  - Η εμφάνιση  της Θεονόης     -  οι  ρήσεις  της  Ελένης  και  του  Μενέλαου   - η  απόφαση  της  Θεονόης  .

1 ) Η  παρουσία  και  ο  ρόλος  της  Θεονόης  στο  έργο :                                                          α ) Σκηνική  παρουσία . Η Θεονόη  εμφανίζεται  στην   σκηνή  επιβλητική,  μεγαλοπρεπής  και  μυστηριώδης   με  τη  συνοδεία  θεραπαινίδων  που  εξαγνίζουν  τον  αέρα  και  τη  γη  προκειμένου  να  περάσει  η  μάντισσα (  θρησκευτική  ατμόσφαιρα ). Η όλη  σκηνή    προκαλεί  δέος ,  σεβασμό  και  φόβο  και  θυμίζει  δικαστήριο,  όπου  δικαστής  είναι  η  Θεονόη  και  κατηγορούμενοι  η Ελένη  και  ο  Μενέλαος ( βλ. αγώνας λόγων  παρακάτω ).                                                                                        β )  Το  δίλημμα  και  η  επιλογή  της. Η  Θεονόη  βρίσκεται  σε  ηθικό  δίλημμα: να  πάρει  το  μέρος της  Ήρας  που επιθυμεί  την  σωτηρία  του  Μενέλαου  ή  της  Αφροδίτης  που  επιδιώκει  το  χαμό  του ; Να  φανερώσει  στον  Θεοκλύμενο  τον  ερχομό  του  Μενέλαου  ή  να  σώσει  το  ζευγάρι  με  τη  σιωπή  της ; Το  προσωπικό  πρόβλημα  της  Θεονόης  είναι  ουσιαστικά  ένα  ηθικό  πρόβλημα. Δεν  πρόκειται   για  τη  Θεονόη  που  έχει  να  διαλέξει  ανάμεσα  στο  Θεοκλύμενο  και  τους  Ελένη/Μενέλαο,  αλλά  για  έναν  άνθρωπο  που  έχει  να  επιλέξει  ανάμεσα  στις  αξίες  του,  και  συγκεκριμένα  στο  δίκαιο,  και  τα  προσωπικά  και  οικογενειακά  συμφέροντα. Με  άλλα  λόγια  η  παρουσία  της  Θεονόης  δίνει  μια  ηθική  διάσταση  στο  έργο. Τι  επιλέγει  τελικά ; Έχοντας έντονο  το  αίσθημα  δικαίου , τιμώντας  τους  προγόνους  της  και   με  σεβασμό  στο  ρόλο  της ως  μάντισσα  ( ← οι δυνάμεις  που  επικράτησαν  μέσα  της )  αποφασίζει  να  μη  χαριστεί  στον  άδικο  αδερφό  της  και  να  βοηθήσει  το  ζευγάρι. Επιλέγει  τη  δικαιοσύνη  η  Θεονόη,  κι  αυτό  με  προσωπικό  της  κίνδυνο. Αποδεικνύεται  στο  τέλος  πως  δεν  είναι  πια  η  απόμακρη  ιερή  προφήτισσα,  αλλά  έχει  μεταβληθεί  σε  μια  γυναίκα  που  μπορεί  να  νιώθει  τον  ανθρώπινο  πόνο  και  εμπλέκεται  σ’ αυτόν   { φαίνεσθαι  (αρχικά ψυχρή, αγέλαστη, απροσδιόριστη, μιλάει  με  έπαρση και  ανωτερότητα  απέναντι  στο  ζευγάρι) – είναι (τελικά  ευσεβής, ευαίσθητη,     δίκαιη ) } . Αναδεικνύεται  έτσι η  Θεονόη  ως « το  σοφότερο,  αγνότερο  και  καλύτερο  γυναικείο  πρόσωπο  του  έργου,  αφού  εν  γνώσει  του  κινδύνου  που  διατρέχει,  θα  σώσει  με  την  αρετή  και  τη  σοφία  της  το  ζεύγος» .                                       γ )  Η  λειτουργία  της  παρουσίας  της  Θεονόης  ( και  εν  μέρει  της  4^ης  σκηνής )  στο  έργο . Δεν είναι  βέβαια  από  τους  πρωταγωνιστές  του  έργου,  αλλά  παίζει  ουσιώδη  ρόλο  στη  εξέλιξη  του  μύθου  και  στην  ένταση  της  δραματικής  ατμόσφαιρας.  Είναι  σημαντική         •  για  την  εξέλιξη  της  δράσης (  με  την  απόφασή  της  συμβάλλει  στη  μηχανή  σωτηρίας ),        • για  το έργο  γενικότερα  (  ηθική  διάσταση : η  μορφή  της  Θεονόης  υψώνεται  πολύ  πιο πάνω  από  ένα  απλό  δραματικό  πρόσωπο,  σε  μια  μορφή  ηθική  που  κινείται  στο  δρόμο  του  δικαίου )         • για  τους  αναγνώστες/θεατές  ( συναισθήματα  και  προβληματισμοί –τι θα  έκαναν  οι  ίδιοι  στη  θέση  της  Θεονόης-) .

2 ) Οι  ρήσεις  της  Ελένης  και  του  Μενέλαου : Με  δύο  εκτενείς  ρήσεις  η  Ελένη  και  ο  Μενέλαος  προσπαθούν  να  πείσουν  τη  Θεονόη  πώς  είναι   δίκαιο  και  σωστό  να  τους  βοηθήσει .                                                                                                           α )  Η  μορφή  των  ρήσεων  και  οι  τρόποι  πειθούς  που  οι  ήρωες  χρησιμοποιούν . Η  μορφή  των  ρήσεων  θυμίζει  αγώνα  λόγων ,  δεν  είναι  όμως  ένας  πραγματικός  αγώνας  λόγων.Η  Ελένη  και  ο  άντρας  της  επιζητούν  το  ίδιο  πράγμα  και  οι  δύο,  δε  στρέφεται  ο  ένας  εναντίον  του  άλλου. Περισσότερο  υπάρχει  μια  ατμόσφαιρα  αγώνα,  καθώς  το  ίδιο  βασικό επιχείρημα  αναπτύσσεται  από  δύο  διαφορετικά  πρόσωπα,  με  το  Χορό  να  παρεμβαίνει,  όπως  σε  έναν  αληθινό  αγώνα  λόγων. Το  βασικό επιχείρημα  που  χρησιμοποιούν  και  οι  δύο  είναι  το  δίκαιο  της  απόδοσης  ( δάνειο/απόδοση ). Την  Ελένη  την  είχε  εμπιστευθεί  ο  Ερμής  στον  Πρωτέα  για  να  την  επιστρέψει  αργότερα  στον  σύζυγό  της . Για  να  τηρηθεί  λοιπόν  η  συμφωνία  και   να  πάρει  ο   Μενέλαος  τη   γυναίκα  του  πίσω  θα  πρέπει  να  ζήσει .  Και  οι  δύο  επίσης  κάνουν  επίκληση  στο  ήθος  της  Θεονόης,  η  οποία  ως  προφήτισσα  πρέπει  πάνω  απ’  όλα  να  φανεί  δίκαιη,  αλλά  και  ευσεβής  απέναντι   στους  θεούς  και  στους  προγόνους  της  ( να  τηρήσει  την  υπόσχεση  του  πατέρα  της ). Απέναντι  στην  αδικία  και  την  ασέβεια  του  Θεοκλύμενου  προβάλλουν  το  δικό  τους  ήθος,  η  Ελένη  τη  φρόνηση  και  την  τιμιότητά  της ,  ο  Μενέλαος  το  αντρίκειο  θάρρος  του.    Μέσα  από  το  λόγο  τους  προβάλλεται  ο  κώδικας  ηθικής  συμπεριφοράς  της  δημοκρατικής  Αθήνας  του  5^ου  αιώνα π.Χ. ( βασικές  αρχές  του είναι  το  δίκαιο  με  το  οποίο  εξουδετερώνεται  το άδικο,  το  δίκαιο  της  απόδοσης,  ο  σεβασμός  προς  τους  θεούς,  τους  προγόνους  και  τους  συνανθρώπους  μας, η  αρετή,  η  τιμή  και  η  υπόληψη ). Προβάλλοντας  αυτόν  τον  ηθικό  κώδικα  προφανώς  έχουν  σκοπό  να  προσδώσουν  κύρος  στα  επιχειρήματά  τους δείχνοντας  ότι  το  περιεχόμενό  τους  ταυτίζεται  με  τον  ηθικό  κώδικα  που  ισχύει  γενικά  σε  ολόκληρη  την  κοινωνία.  Επίσης  αναγκάζουν  τη  Θεονόη  να  αναλογιστεί  τις  ευθύνες  της  ως  μάντσσα,  ως δημόσιο  πρόσωπο  και  ως  εκπρόσωπος  του  θεού.  Η  κοινωνία  απαιτεί  από  αυτού  του  είδους  τα  πρόσωπα  μεγαλύτερη  ηθική  ευαισθησία  και  υπευθυνότητα.                                           β ) Η  σύγκριση και  η  αξιολόγηση  των  ρήσεων,  η  λειτουργία  τους  . Τα  επιχειρήματά  τους  λοιπόν  έχουν  πολλές  ομοιότητες . Οι  διαφορές  εντοπίζονται  κυρίως  στο  ύφος  και  στον  τόνο  της  κάθε  ρήσης. Στην  Ελένη  μπορούμε  να  παρατηρήσουμε  την  αδύναμη  ικεσία,  τη  συγκινητική  ομιλία,  την  παράκληση, ενώ  στον  Μενέλαο αντίστοιχα  τη  σθεναρή  επιμονή,  το  σοβαροφανή  τρόπο,  τον  σαρκαστικό  τόνο  και  τις  απειλές. Υποστηρίζεται  ότι  ο  λόγος  της  Ελένης από  μόνος  του  θα  ήταν  αρκετός  για  να  πείσει  τη  Θεονόη.  Παρουσιάζεται  όμως  ως  αγώνας  λόγων  για  να  δοθεί  έμφαση  στη  σύγκρουση  που  γίνεται  στο  μυαλό  της  Θεονόης,  καθώς  ακούει,  αφού   βρίσκεται  σε  δίλημμα  ανάμεσα   σε  κείνο  που  διατάχθηκε  να  κάνει  και  σε κείνο  που  η  ίδια  γνωρίζει  ότι  είναι  δίκαιο,  αλλά  θανάσιμα  επικίνδυνο.

3 )  Η  θεολογία  στον  Ευριπίδη. Ένα  από  τα  βασικά  θέματα  του  έργου  είναι  ο  ρόλος  και  τα  κίνητρα  των  θεών  (διασφάλιση  της  τάξης  του  δικαίου  ή  απρόβλεπτη  παρέμβασή  τους  με  βάση  τα  προσωπικά  τους  πάθη. Στην  περίπτωση  του  Ευριπίδη  ισχύει  προφανώς  το  δεύτερο). Η  Ήρα  ευνοεί  στη  φάση  αυτή  τον  Μενέλαο  για  τους  δικούς  της  λόγους ( επιθυμεί  να  μάθει  όλη  η  Ελλάδα  ότι  ο  γάμος  του  Πάρη  με  την  Ελένη  ήταν  ένα  ψέμα  και  να  ταπεινωθεί  έτσι  η  αντίζηλός  της ,  η  Αφροδίτη ). Η  Αφροδίτη  πάλι από  τη  δική  της  πλευρά  θα  προσπαθήσει  να  αποτρέψει  τον  γυρισμό  του  για  τον  ίδιο  λόγο.  Η  εγωιστική  διαμάχη  των  θεών  εδώ  μοιάζει  μικροπρεπής   και  αξιοθρήνητη  σε  σύγκριση  με  τα  επιχειρήματα  με  τα  οποία  οι  άνθρωποι  αγωνίζονται  για  το  δίκαιο  και  το  βρίσκουν .Γιατί  όμως   παρουσιάζονται  οι  θεοί  με αυτόν  το  ρόλο  στον  Ευριπίδη  ;  Η  επιλογή  αυτή  συνδέεται  με  την  εποχή  του  (αμφισβήτηση,  σοφιστές κτλ.), αλλά  επιπλέον   έτσι  απαιτούν  και  οι  ανάγκες  του έργου:  μέσα  από  αυτή  την  ανεξέλεγκτη  δράση  των  θεών  η θέση  του  ανθρώπου  καθίσταται  τραγικότερη.  Ποιες   ελπίδες  απομένουν  στον  άνθρωπο  γενικά  ή  στους  ήρωές  μας   ειδικότερα ; (η  επέμβαση  του  Δία-οι  θεοί, η  απόφαση  της  Θεονόης-το δίκαιο,  η  δράση  του ανθρώπου-η ευβουλία).                                                                                                                   

Για  το  διαγώνισμα  να  διαβάσετε  και  από  την εισαγωγή  ( ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ  ΑΡΧΑΙΑΣ  ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ  ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ )   για  το  χορό,  τους  υποκριτές ( σελ. 73 ) τα  κατά  ποσόν  και  τα  κατά  ποιόν  μέρη  ( σελ. 75 – 76 ).